ساخت شهرهای عملکردی معصومه صادقی مقدم*

الگوی منظم اراضی برخی شهرها در جهان توسعه یافته، امکان دستیابی به بالاترین سطح بازدهی در آن‌ها را فراهم کرده است. در این شهرها عموما کسب‌وکارها در ناحیه مرکزی تجاری استقرار می‌یابند. محله‌های مسکونی دارای جانمایی‌های منظم با تراکم بالا در نزدیکی مرکز شهر هستند و محلاتی با تراکم کمتر در اطراف این محله‌ها دیده می‌شوند. این شهرها به عنوان شهرهای عملکردی شناخته می‌شود. در مقابل، در بسیاری از شهرهای کشورهای در حال توسعه، برج‌های اداری با محلات فقیرنشین احاطه‌شده‌اند و توسعه‌یافتگی پراکنده در حاشیه شهرها مشاهده می‌شود. در نتیجه ارتباط موثر میان شرکت‌ها، کارکنان و مصرف‌کنندگان وجود ندارد و کاملاً غیرعملکردی تلقی می‌شوند. در این شهرها تعداد زیادی از مردم در اسکان‌های غیررسمی زندگی می‌کنند (در کشور سودان جنوبی ۹۶ درصد از جمعیت شهری کشور در زاغه ها و سکونتگاههای غیر رسمی زندگی میکنند که این بدترین وضعیت ممکن در جهان است در کشور ایران مطابق با آمار ۳۰ در صد از جمعیت شهری حاشیه نشین هستند و در اسکان‌های غیررسمی زندگی می‌کنند) هندرسون در مقاله ای که توسط معاونت اقتصادی شهردای مشهد چاپ و انتشار یافته است به دنبال کشف عواملی بوده که ممکن است علل اصلی ناکارآمدی بسیاری شهرها در جهان در حال توسعه باشند. وی به همین منظور این موضوع را تجزیه و تحلیل کرده که چگونه تصمیم‌گیری در زمینه ساخت و سازها توسط موسسات و نهادهای ضعیف می‌تواند عاملی در جهت ناکارآمدی شهرها باشد. فضای ساخته شده بر اثر این تصمیمات، دو سوم از ارزش ویژه شکل‌گرفته در کشورهای در حال توسعه را به خود اختصاص می‌دهد و عمر طولانی دارد. بدین ترتیب، همین نهادها رقابت‌پذیری شهرها را تضعیف می‌کنند و بنابراین تصمیمات نامناسبی که امروز گرفته می‌شوند تا مدت‌های مدید نسل‌های آینده را تحت تأثیر قرار می‌دهند. هندرسون دو منشأ اصلی ناکارآمدی روندهای پویایی توسعه شهر را دشواری شکل دادن به انتظارات (به عنوان مثال، دیدگاه بدبینانه درباره رشد آتی شهر، مانع از تمایل به سرمایه‌گذاری شده و منجر به ایجاد شهری می‌شود که به طور نامنظم گسترش یافته است) و موانع موجود در فرایند تبدیل محله‌های فقیرنشین به بخش‌هایی با کاربری رسمی می‌داند. شهرهای کشور ما نیز به عنوان شهرهای در حال توسعه با مسائل مختلفی از جمله مشکل تأمین منابع درآمدی پایدار، افزایش جمعیت نامتوازن و بی برنامه، بیکاری، آلودگی، بی‌ثباتی اقتصادی، فضای کسب و کار نامناسب، فقر، حاشیه نشینی، بهره‌وری پایین در ارائه خدمات، هزینه های جاری و عمرانی بالا و … مواجه هستند و متاسفانه در چند دهه اخیر ساخت و سازهایی مشابه با شرایط مذکور در کشور ما به منصه ظهور رسیده اند، کلانشهرهایی چون مشهد ضمن پدید آوردن جاذبه‌های تجاری، خدماتی و … موجبات رشد سریع و ناگهانی را فراهم می‌سازند و از آنجائی که طراحان و برنامه‌ریزان شهر قادر به پیش بینی این تحولات نیستند، رشد و توسعه شهر مصادف خواهد بود با کلکسیونی از آسیب‌ها و ناهنجاری های شهری و معابر پیاده و سواره که کشش بار ترافیکی وارده را ندارند، ساخت و سازهای شبانه تسریع می‌شود و رشته کار و برنامه‌‍ریزی از دست مسئولین خارج می‌گردد. حل و حذف آسیب های کلان شهرها با حرکتی هم سو و برنامه‌ریزی شده و با تفکری واحد و سیستمی در بین مجریان به سرانجامی مطلوب خواهد رسید و ارائه این راهکارها می تواند به عنوان پیش فرضی برای رفع آسیب های شهری لحاظ گردد.

* کارشناس بودجه، معاونت اقتصادی شهرداری مشهد